Koniec XVI wieku - początki cerkwi

Najważniejszym elementem zespołu sakralnego jest cerkiew. Data i okoliczności jej powstania nie dają się jednoznacznie ustalić. Badacze najczęściej opowiadają się za wczesną genezą świątyni, przyjmując, że wzniesiona została w końcu XVI wieku. Taka koncepcja datowania cerkwi oparta jest przede wszystkim na analizie formy samego obiektu. Wskazuje się na doborowy materiał, wysoki poziom konstrukcji oraz zdobnictwo detali architektonicznych typowe dla najstarszych świątyń drewnianych (XV-XVI w.) na współczesnym pograniczu Polski i Ukrainy. Ważnym dowodem potwierdzającym wczesną metrykę cerkwi są także liczne związki formalne istniejące między budowlą z Radruża a grupą świątyń drewnianych, położonych w nieodległych miejscowościach i stosunkowo pewnie datowanych właśnie na XVI wiek (Polska: Gorajec - cerkiew z 1586 r.; Ukraina: Potylicz - cerkiew p. w. św. Ducha z XVI w.; Wola Wysocka - cerkiew z 1598 r.).

W kontekście dolnej granicy datowania zabytku z Radruża, czyli schyłku XVI wieku, pojawia się również konkretny rok 1583. W tym czasie miał być bowiem wystawiony dokument, który odnaleziony został między bierwionami cerkwi w czasie jej generalnego remontu w połowie lat 60. XX wieku. Niestety w późniejszym czasie to ważne źródło rękopiśmienne zaginęło i poza sprzecznymi relacjami świadków jego treść nie jest obecnie znana. Według jednych był to akt powiększający uposażenie miejscowej parafii ruskiej, a wedle drugich dokument fundacyjny cerkwi. Brak dostępu do tego interesującego źródła nie pozwala zweryfikować tych opinii.

Górna granica powstania cerkwi w Radrużu jest już bardziej czytelna. Ścianę ikonostasową wewnątrz świątyni wypełnia bowiem polichromia figuralno-ornamentalna, która według ustaleń badaczy powstała w 1 ćwierci XVII wieku. Z kolei na zewnątrz cerkwi występuje malowany krzyż epitafijny z datą „1648”. Te bezpośrednio związane z cerkwią zabytki malarskie są konkretnymi dowodami potwierdzającym wczesną genezę świątyni.

Rozpatrując kwestię początków budowy obecnie istniejącej cerkwi należy zauważyć, iż nie jest ona pierwszą w dziejach wsi. Geneza samej osady sięga co najmniej 1 połowy XV wieku (wzmianka źródłowa w 1444r.), a parafia obrządku wschodniego i związana z nią cerkiew funkcjonowały w Radrużu już w 1 tercji XVI wieku. W 1531 roku istniejąca wówczas świątynia wzmiankowana była jako opuszczona („deserta”), zapewne po najeździe tatarskim. Kapłan radrużański wymieniany jest w rejestrach podatkowych z 1565, 1578, 1618 i 1630 roku. Zapewne na wyposażeniu wcześniej istniejących cerkwi znajdowały się najstarsze radrużańskie ikony (XIV/XV, XVI wiek), przechowywane obecnie w Muzeum Narodowym we Lwowie.

Fundatorzy

Na przełomie XVI i XVII wieku Radruż był już dużą i zasobną wsią należącą do starostwa lubaczowskiego (województwo bełskie). Budowa w tym okresie okazałej świątyni drewnianej była więc wyrazem wysokich aspiracji fundatorów. Rodzi się pytanie kim oni byli. Skromne materiały źródłowe nie dają w tym zakresie wystarczających informacji. Badacze wysnuwają szereg przypuszczeń.

Wskazuje się, że cerkiew mogła powstać z inicjatywy starostów lubaczowskich: Jana Płazy sen. (starosta w latach 1576-1591) lub syna tegoż i jego imiennika, Jana Płazy jun., wielkorządcy krakowskiego (starosta w latach 1591-1615). Obydwaj starostowie byli zaangażowani w sprawy ekonomiczne swej lubaczowskiej tenuty. Pierwszy z nich był zapewne autorem wspomnianego wyżej zaginionego przywileju z 1583 roku. W Radrużu i jego okolicach starostowie z rodu Płazów podejmowali szereg różnych przedsięwzięć gospodarczych. Nie zawsze były one zgodne z interesami mieszkańców. Wiązały się bowiem ze wzrostem obciążeń pańszczyźnianych. Na tym tle dochodziło do ostrych sporów między administracją starościńską a włościanami radrużańskimi. Ujawniły się one na przełomie XVI i XVII wieku, czyli w pierwszym okresie istnienia miejscowej cerkwi.

Udziału włościan radrużańskich w fundacji świątyni, mimo sporów ekonomicznych ze starostami, nie można jednak wykluczyć, przynajmniej w zakresie samego procesu budowy. W społeczności wiejskiej wyróżniał się przy tym ród Dubniewiczów, piastujący ważny urząd wójta (sołtysa), a więc związany niewątpliwie z władzą starościńską. Pierwsze wzmianki źródłowe o tej rodzinie pochodzą z przełomu XVI i XVII wieku, czyli z czasów budowy cerkwi. Wiadomo ponadto, że w ciągu XVII stulecia przedstawiciele trzech kolejnych pokoleń Dubniewiczów otaczali cerkiew wyjątkową opieką. Świątynia stała się miejscem wiecznego spoczynku członków tej rodziny, a nawet, jak się o tym przekonamy dalej - swoistym rodowym mauzoleum. Może to świadczyć o udziale możnego rodu wójtów radrużańskich w fundacji cerkwi, choć nie ma na to bezpośrednich dowodów.

Wydaje się, że w procesie budowy świątyni nie mogło zabraknąć samych kapłanów, najbardziej związanych z funkcjonowaniem cerkwi. Źródła w tym zakresie również milczą. Parafia ruska w Radrużu w 2 połowie XVI wieku nie należała do najbogatszych. Fundacja monumentalnej świątyni mogła przekraczać ich możliwości finansowe. Proboszczowie nie angażowali się też w spory między administracją starościńską a włościanami. Pod względem pozycji społecznej bliżsi byli niewątpliwe tym ostatnim.

W kontekście duchowieństwa radrużańskiego w pierwszym okresie istnienia cerkwi pojawia się również pytanie o ich przynależność konfesyjną. W czasie fundacji świątyni wybuchł bowiem spór religijny, związany z zawarciem w 1596 roku unii między Kościołem Zachodnim i Wschodnim w obrębie Rzeczypospolitej. Niepokoje na tym tle nasiliły się w 1 połowie XVII wieku i stopniowo wygasały w końcu tego stulecia. Można przypuszczać, że cerkiew w Radrużu wraz z innymi świątyniami eparchii przemyskiej przez pierwsze dziesięciolecia swego istnienia należała do Cerkwi Prawosławnej, a po połowie XVII wieku na trwale ugruntowała się tu Cerkiew Unicka.