Ikonostas z cerkwi p.w. św. Paraskewy w Radrużu

TRADYCYJNY UKŁAD IKONOSTASU

Ikonostas, z greckiego eikόn-obraz i stasis-postawienie. Jest przegrodą zbudowaną z przedstawień świętych i scen biblijnych. Postać strukturalna i programowa ikonostasów jakie dziś możemy oglądać w cerkwiach ukształtowała się w XIV i XV w.

Ikonostas formowany jest w systemie piętrowym. Podstawę stanowi rząd ikon namiestnych wraz z umieszczonymi centralnie carskimi wrotami, na których najczęściej znajdują się wizerunki Ewangelistów oraz scena Zwiastowania. W rzędzie namiestnym zawsze jest postać Chrystusa, po prawej stronie carskich wrót i Matki Boskiej z Dzieciątkiem, umieszczonej po ich lewej stronie. Dalej znajdują się dwie pary wrót diakońskich, bardzo często z przedstawieniami Archaniołów lub starotestamentalnych kapłanów. Powyżej umieszczany jest rząd ikon najważniejszych świąt, w kolejności odpowiadającej kalendarzowi. Pośrodku powyżej carskich wrót znajdują się ikony przedstawiające Ostatnią Wieczerzę oraz wizerunek twarzy Chrystusa, zwany Mandylionem (wizerunek „nie uczyniony ludzką ręką”). Ponad nimi, również w centrum, ukazana jest postać Chrystusa Tronującego w otoczeniu Matki Boskiej i Jana Chrzciciela, wokół nich skupione są postacie Apostołów, a ponad nimi Proroków. W zwieńczeniu często umieszczany jest wizerunek Matki Boskiej Znaku, zwanej również Panagią. Powyżej scena Ukrzyżowania. Jest to najbardziej typowy schemat budowania ikonostasów i takowy powstał w cerkwi p.w. św. Paraskewy w Radrużu.

IKONOSTAS RADRUŻAŃSKI

Pierwotny ikonostas z cerkwi p.w. św. Paraskewy w Radrużu tworzyły zapewne ikony zachowane ze starszej cerkwi, które wraz z powstałą w połowie XVII w. polichromią, na ścianie dzielącej prezbiterium i nawę, stanowiły ikonograficzną całość. Nie udało się dotychczas ustalić czy połączenie malarstwa tablicowego i monumentalnego, spotykane w najstarszych cerkwiach, było rozwiązaniem tymczasowy czy był to sposób budowy starszych ikonostasów. W ciągu kolejnych wieków dodawano nowe przedstawienia tablicowe, ostatnie z końca XVIII w., które stopniowo przesłaniały polichromie.

Prezentowany obecnie w cerkwi ikonostas powstawał w kilku etapach. Zapewne zanim zostały ukończone ostatnie elementy ikonostas wypełniony był przedstawieniami zachowanymi ze starszej cerkwi, które w latach 30. XX w. trafiły do obecnego Muzeum Narodowego im. A. Szeptyckiego we Lwowie. Najstarszą ikonę w tym zbiorze stanowi wizerunek św. Mikołaja Cudotwórcy pochodzący z XIV i XV w.

Zachowały się fotografie z lat 60. XX w., tuż przed demontażem ikonostasu i zabezpieczeniem go w Składnicy Zabytków Ruchomych w Łańcucie (obecnie Dział Sztuki Cerkiewnej Muzeum Zamku w Łańcucie), przedstawiają one stan wnętrza cerkwi z lat międzywojennych. W tym czasie przeprowadzony był w cerkwi remont. Przemalowano wówczas ikonostas, o czym świadczy data „1927” umieszczona na przedstawieniu Chrystusa Tronującego.

Ikonostas radruski powstawał w kilku fazach, ostatnia ingerencja w jego strukturę, jak już wspomniano, miała miejsce w okresie międzywojennym. Przed 1939 r. w rzędzie ikon namiestnych znajdowały się cztery ikony, oprócz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (Hodegetria) i Chrystusa Wszechwładnego (Pantokrator), powstałych w 1. poł. XVII w., umieszczone były także ikony Ofiarowania Marii w Świątyni oraz Niepokalane Poczęcie Marii (św. Joachim i św. Anna) z datą 1705 r. Skraje ikonostasu zasłaniały, ustawione ukośnie ołtarze boczne, co miało miejsce prawdopodobnie od czasu remontu w 1927 r., kiedy to podniesiono nienaturalnie otwór mieszczący carskie wrota. Przypuszczalnie ołtarze boczne pierwotnie ustawione były płasko przy ścianach nawy, nie ingerując w ikonostas. Są one dziełem Andreja Wyszeckiego (Wyszeńskiego), umieszczone były w nich ikony św. Mikołaja (ołtarz południowy) i Zaśnięcie Matki Bożej (ołtarz północny). W tym czasie także ikona św. Paraskewy, która pochodzi z tego samego czasu co ikony Hodegetrii i Pantokratora, potwierdzają to zdobienia obramień, umieszczona była na południowej ścianie nawy, obok ołtarza św. Mikołaja.  Nie można jednoznacznie określić, czy w XVIII w., kiedy powstały ikony Ofiarowania Matki Boskiej i Niepokalanego Poczęcia, w rzędzie ikon namiestnych umieszczone było 4 czy 6 ikon, a jeśli 6 to pojawia się pytanie co było na szóstym przedstawieniu. Być może podczas zmian dokonanych w międzywojniu usunięto ikony „zbyteczne” św. Paraskewa jako ikona prezentująca wezwanie cerkwi trafiła na ścianę w nawie. Natomiast pozostałe prezentujące wartość artystyczną i historyczną, ale liturgicznie nieprzydatne w cerkwi zostały oddane muzeum we Lwowie.

Najstarszym elementem w rzędzie ikon namiestnych, jednocześnie w całym ikonostasie, są powstałe w 1647 r. wrota carskie. Wykonał je Zachariasz Tarnohorski, malarz z nieodległego Niemirowa. W podobnym czasie powstały także obramienia wrót z wizerunkiem św. Jana Złotoustego-twórcy Liturgii oraz św. Szczepana – diakona i pierwszego męczennika oraz w zwieńczeniu Matki Boskiej w typie Panagia.

W 1699 r., z fundacji Andrzeja Doskocza – mieszkańca Radruża, powstała ikona Trymorfona, czyli wizerunek Chrystusa Tronującego w otoczeniu Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela. Wraz z asystą postaci Apostołów i Proroków tworzą tzw. grupę Wielkiej Deesis (z grec. modlitwa wstawiennicza). Treścią tego przedstawienia jest wstawiennictwo świętych za ludzkość. Ikona Trymorfona umieszczona jest w centrum górnej strefy ikonostasu, ponad carskimi wrotami. Ikony wspomnianych już apostołów powstały w 1742 r., ich autorem był „Ioan malarz obywatel hrebeński”. Jego autorstwa jest też podwójna ikona przedstawiająca Ostatnią Wieczerzę i Mandylion. Umieszczona pomiędzy Trymorfonem i carskimi wrotami. W nieodległym czasie powstała także ikona Panagii i wieńcząca ikonostas grupa pasyjna.

Najmłodszymi elementami ikonostasu były powstałe w 1756 r. ikony z rzędu Pięćdziesiątnicy (dodatkowy rząd przedstawień świątecznych) i ikony świąteczne. Są one dziełem Andreja Wyszeckiego (Wyszeńskiego), podobnie jak wrota diakońskie, północne z wizerunkami Archanioła Michała oraz południowe kapłana Melchizedecha. Do jego prac należy także dwanaście przedstawień Proroków, tworzących koronę ikonostasu. W rzędzie Pięćdziesiątnicy (dolnym) umieszczono kolejno (od lewej) przedstawienia ważniejszych wydarzeń po Zmartwychwstaniu: Niewierny Tomasz, Niewiasty u Grobu, Uzdrowienie paralityka, Samarytanka, Uzdrowienie ociemniałego oraz Sobór nicejski (św. Atanazy Aleksandryjski) – przedstawienie odnoszące się do dogmatycznego stwierdzenia bóstwa Jezusa Chrystusa, odpowiedź na poglądy arian. Powyżej umieszczony był rząd ikon świątecznych – prazdników z przedstawieniami dwunastu najważniejszych świąt: (od lewej) Narodziny Matki Boskiej, Ofiarowanie Marii w świątyni, Pokłon Trzech Króli, Chrzest Pański, Ofiarowanie Jezusa w świątyni, Zwiastowanie, Wjazd do Jerozolimy, Zstąpienie do Otchłani, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha Świętego, Przemienienie Pańskie, Zaśnięcie Matki Boskiej. Kolejność przedstawień wynika z kalendarza liturgicznego.

POWRÓT IKONOSTASU

W 2012 r. dokonano konserwacji elementów ikonostasu, które z Łańcuta przekazane zostały do cerkwi w Radrużu. Po ich zakończeniu przegroda została zmontowana w świątyni. Projekt zakładał odsunięcie jej kilkadziesiąt centymetrów od ściany dzielącej sanktuarium i nawę w celu swobodnego dostępu do znajdujących się tam siedemnastowiecznych polichromii. W rzędzie ikon namiestnych znalazły się wizerunki Hodegetrii, Pantokratora oraz św. Paraskewy, patronki cerkwi, św. Mikołaja (XVI/XVII w.) ze zrekonstruowanym na obramieniem oraz ikony Ofiarowania Marii i Niepokalanego Poczęcia. W ołtarzach bocznych tak jak pierwotnie znajdą się ikony św. Mikołaja i Zaśnięcia Matki Bożej.